XIII asrda Movarounnahr xalqlari, so‘ngra Islom dunyosining boshqa mamlakatlari, Chingizxon qo‘shinlarining halokatli bosqini oqibatida tarixiy qulashni boshdan kechirdilar.Bu ikki sivilizatsiyaning — mo‘g‘ullar Yaso shaklidagi dasht butparastlik va Islom monoteizmi— birinchi yirik to‘qnashuvi yana bir dramatik, dasht va shahar madaniyatining qarama-qarshiligi bilan keskinlashdi. Islom xalifaligi tarixida ko‘chmanchi va dasht sulolalari bilan urushlar bo‘lgan, ammo ular musulmon ahli tomonidan amalga oshirilgan va bunday umumiy va bema’ni halokatli harakatga ega bo‘lmagan.

Bosqinchilik oqibatlari xalifalik xalqlarining iqtisodiyoti-ga, savdosiga, siyosiy va ma’naviy hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, bu asosan nomigagina bo‘lgan diniy va siyosiy tizimga chek qo‘ydi. So‘nggi xalifa Al-Mustasimning 1258-yilda Chingizxonning nabirasi Hulagu tomonidan shafqatsiz o‘ldirilishi haqiqiy xalifalikning o‘limiga olib keldi. Eron va Iroq hududida Hulagu o‘z sulolasiga asos soldi va ukasi Buyuk xon Xubilaydan Elxon (mamlakatning bir qismining xoni) unvonini oldi.

Islomni qabul qilgan Hulaguning amakivachchasi Berkaxon unga o‘z g‘azabini bildirdi. Dindori uchun qasos sifatida, u o‘zining qarin-doshiga urush e’lon qildi. Biroq, ikki mo‘g‘ul qabilalari o‘rtasidagi to‘qnashuvlarning haqiqiy sabablari Islom omiliga emas, balki Ol-tin O‘rda va asoschisi Hulagu bo‘lgan Elxoniylar mamlakati o‘rtasida-gi hududlar uchun kurashga bog‘liq edi.

Ko‘rib turganimizdek, bir necha uluslarga bo‘lingan mo‘g‘ullar imperiyasida Chingizxon avlodlari turli diniy aqidalarga amal qil-ganlar. Ularning aksariyati mo‘g‘ullar ko‘chmanchiligi nizomi — Yasoga amal qilgan, ayrim xonlar esa u yoki bu sabab bilan Islom dinini qabul qilishgan.

Movarounnahr, nomigagina xalifalikka bo‘ysunuvchi davlat sifatida, o‘zining qulashi tufayli sobiq maqomini yo‘qotadi. Yangi istilochilar, Chig‘atoy sulolasining Chingiziylari irodasi bilan Movarounnahr hududida mo‘g‘ul hukmdorlariga bo‘ysunuvchi davlat tashkil etishdi. Chig‘atoyning Islomga qarshi bo‘lgan qat’iy pozitsiyasi va mo‘g‘ul Yasosiga g‘ayratli tarafdorligi, birinchi mo‘g‘ul hukmdorlarining ko‘chmanchi an’analarga sodiqligi va shahar sivilizatsiyasini qabul qilmasligi Movarounnahrda musulmon me’morchiligining rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan sabablar edi.

XIII–XIV asrning o‘rtalarida Movarounnahr me’morchiligi va hunarmandchiligida asta-sekin qayta tiklash jarayoni boshlandi ammo Elxoniylar Eronidagi kabi keng miqyosli emas edi. Me’morchilikda shohona ambitsiyalar mavjud emas vabu davrda mahobatli binolar kuzatilmaydi. Bu o‘ziga xos Temuriylardan avvalgi uslub davri bo‘lib, uning namoyon bo‘lishi unchalik yorqin va qudratli bo‘lmagan, biroq ma’lum darajada me’morchilik va san’atning haqiqiy temuriylar uslubining shakllanishiga zamin hozirlagan.

Vaqt o‘tishi bilan, Movarounnahr hududida o‘rnashgan ba’zi mo‘g‘ul xonlari, sharoit bosimi ostida, Islomni qabul qila boshlashdi, lekin ular deyarli shaharsozlik rivojlanishiga va masjid yoki madrasalar qurilishiga hissa qo‘shmadilar.

Ushbu noqulay tarixiy sharoitda Amir Temur va Temuriylar hukmronligi davri, Movarounnahr hududida iqtisodiyot va madaniyat-ning gullab-yashnashi, jahon ahamiyatiga ega arxitektura va hunarmandchilikning beqiyos durdonalari yaratilishiga olib kelgan favqulodda hodisaga o‘xshaydi. Me’morchilik tarixi tadqiqotchilari XIII asr o‘rtasi–XIV asrning 70-yillarigacha bo‘lgan davrni “shaharlar barpo etish va mahalliy me’morchilik maktablari faoliyati jonlanishi”-ning dastlabki bosqichi deb ataydilar. Keyingi bosqich esa — XIV asr-ning 70-yillari va XV asrning davomi, G‘arbda Uyg‘onish davrini esla-tuvchi, madaniy hayotning yuksalishi sifatida tavsiflangan (Rempel L.I. 1961. B. 256).

O‘ZBEKISTON SAN’ATI TARIXI Akbar Hakimov