Arxitektura hamisha jamiyat oldida turgan maʼlum diniy, eʼtiqodiy gʻoyalar va utilitar vazifalar asosida shakllangan. Qadimgi va ilk oʻrta asrlarda diniy taʼlimotlar — zardushtiylik, buddaviylik, mahalliy eʼtiqodlar jami Oʻrta Osiyo daryo oraligʻida islom dini kabi moʻgʻullargacha boʻlgan davrda tezda ega boʻla boshlagan darajadagi mafkuraviy ahamiyatga ega boʻlmagan. Islom sivilizatsiyasi Movarounnahr shaharlari manzarasini tubdan oʻzgartirgan yangi diniy meʼmorchilikning asosiy turlari — masjid, madrasa va maqbaralarni ham vujudga keltirdi. Shaharsozlik, savdo va hunarmandchilikning jadal rivojlanishi natijasi oʻlaroq diniy meʼmorchilikdan tashqari karvonsaroylar, hammomlar, yopiq savdo bozorlari — tim, chorsu kabi inshootlar va boshqalar yangi diniy binolar qatorida bunyod etiladi. Pishiq gʻishtning keng qoʻllanila boshlanishi bilanoq meʼmorlarning murakkab konstruktiv elementlarni, katta meʼmoriy hajmlarni yaratish imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytiradi va shu bilan birga binolarning tashqi va ichki qismlarini bezash uchun turli xil qurilish uslublari va badiiy bezak usullarining paydo boʻlishiga olib keladi. Saroylar va qasr koʻshklar qurilishi islomgacha boʻlgan meʼmorchilik tamoyillari boʻyicha asosiy parametrlar va yashash joylarini saqlab qolgan tarzda davom etdi. Pishiq gʻisht kabi yangi qurilish materiallari bilan bir qatorda anʼanaviy paxsa bloklari ham qoʻllanildi. Lekin islom gʻoyalari asosida tugʻilgan yangi meʼmorchilikning rivojlanish surʼati oʻsishi bilan Movarounnahr shaharlarining tarkibiy tuzilmasiga tobora koʻproq singib keta boshladi. Masjidlar islom mafkurasi targʻibotining birlamchi markazlardan boʻlib islom eʼtiqodi gʻalabasining bevosita va yaqqol timsoliga aylandi. Masjidlar islom dinining asosiy qoidalarini amalga oshirish maskaniga aylandi. Marosimning ibodat tomoni bilan bir qatorda masjidda minbar balandligidan boshlab mahalliy aholini yangi din bagʻriga jalb etish boʻyicha targʻibot daʼvatlari katta ahamiyatga ega edi. Islom falsafasini chuqurroq bilish zarurligi, ilm-fanning jadal rivojlanishi musulmon meʼmorchiligining yana bir turi — diniy va dunyoviy fanlar oʻqitiladigan madrasalarning shakllanishiga turtki boʻldi. Shunisi eʼtiborga loyiqki, gʻoyasi Yaqin Sharqda paydo boʻlgan va shundan keyingina Oʻrta Osiyoda rivojlangan masjiddan farqli oʻlaroq, madrasa Movarounnahr va Xuroson meʼmorchiligining namunasidir. Keyinchalik madrasalar oliy diniy maktab sifatida Movarounnahr shaharlarida meʼmorchilik amaliyotining yetakchi janriga aylangach, islom olamining gʻarbiy mintaqalarida ham namuna boʻldi. Ammo moʻgʻullargacha boʻlgan davrda madrasa meʼmoriy janr sifatida hali oʻzining tugal meʼmoriy yechimini topgani yoʻq edi.