O'z Ўз En Ru Ar
×

Oʻzbekiston islom sanʼati merosi

Islom bugungi kunda nafaqat ma'naviy zaminni, balki zamonaviy dunyoning ko'plab mintaqalari va mamlakatlari hayotining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sohasini ham belgilaydi. Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng islomiy qadriyatlar qayta tiklanib, yangi nafas olgan O‘zbekistonda islom omili juda katta rol o‘ynaydi. Bugungi kunda islom dinining badiiy madaniyati jahon sivilizatsiyasining ustunlaridan biri ekanligiga shubha yo‘q. Islom san'ati butun jahon san'atining rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi. Bu jihat O‘zbekiston Prezidenti Sh.Mirziyoyevning ma’rifiy islom dinining gumanistik g‘oyalarini targ‘ib etish va o‘rganish, O‘zbekistonda Islom sivilizatsiyasi markazini tashkil etish borasidagi tashabbuslari nuqtai nazaridan juda muhim. Respublikada an’anaviy ma’naviyat va milliy madaniyatning ildizlari tiklanishi bilan gumanitar fanlar sho‘rolar davridagi mafkuraviy ta’qiqlar tufayli shu paytgacha buzib ko‘rsatilgan yoki jim bo‘lib kelgan jarayonlarni xolisona baholash imkoniyatiga ega bo‘ldi. Ana shunday bo‘sh dog‘lardan biri O‘zbekiston ma’naviy-madaniy makonini shakllantirishda g‘oyat muhim rol o‘ynagan islom san’ati edi. 8-9-asrlardan. 20-asr boshlarigacha Oʻrta Osiyo xalqlarining madaniyati va sanʼati musulmon dunyosining gʻoyaviy-teologik va estetik gʻoyalari doirasida rivojlandi. Bugungi kunda islom davrida Markaziy Osiyo, xususan, O‘zbekiston xalqlari tomonidan yaratilgan badiiy qadriyatlarni yangi tarixiy voqeliklar nuqtai nazaridan aniqlash dolzarb ko‘rinadi. Bu hududning islom davrida shakllangan madaniy hamjamiyati XX asrda sobiq SSSR tarkibida Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston, Turkmaniston va Oʻzbekiston davlatlari tashkil topganda yangi koʻrinish oldi. 1920-yillarda bu hududlarning birlashishi unitar davlatga aylantirilishi va ateizmning hukmron mafkura sifatida e'lon qilinishi islomni bu erda o'tgan asrlarda mavjud bo'lgan ijtimoiy va davlat monopoliyasidan mahrum qildi. Va, garchi islom estetikasi va sanʼati anʼanalari madaniyatning turli shakllarida namoyon boʻlishda davom etgan boʻlsa-da, shunga qaramay, XX asrda bu xalqlarning badiiy madaniyati tubdan farq qiluvchi ijtimoiy va estetik paradigmalar bilan belgilandi. 20-asr oxirida Sovet imperiyasining parchalanishi tufayli Markaziy Osiyo davlatlarida milliy va madaniy o'zlikni anglashning o'sishi natijasida islom qadriyatlarining o'ziga xos jonlanishi sodir bo'ldi. Garchi konstitutsiyaga koʻra bu davlatlar oʻzlarini dunyoviy deb eʼlon qilgan boʻlsalar-da, koʻp asrlik anʼana sifatida islom merosi yana ularning oʻzini tanib olishida muhim omilga aylanib bormoqda. Qayd etilgan davlatlarda postsovet davrida ro‘y bergan siyosiy-ijtimoiy o‘zgarishlar, milliy tarix va badiiy merosni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishning ortishi o‘rta asrlar madaniyati taraqqiyoti mantiqini to‘liqroq va xolisona aniqlash uchun sharoit yaratdi. va islom davri san'ati. 7-8-asrlar oxirida. Oʻrta Osiyo arablar tomonidan bosib olindi, bu esa islom dinining kirib kelishiga olib keldi, ammo bu voqealar IX—X asrlardan boshlab madaniyatda oʻz aksini topdi. Aynan shu davrda yangi uslub shakllanib, rivojlanib, musulmonchilik san’ati deb ataladigan narsaga asos soldi. Oʻzbekistonning qadimgi va ilk oʻrta asrlar yodgorliklarida koʻp uchraydigan monumental haykaltaroshlik va devor rasmlari VII asrdan boshlab asta-sekin yoʻq boʻlib ketdi. Tasviriy madaniyat oʻz oʻrnini butun oʻrta asrlar davomida badiiy hunarmandchilik uslubi va meʼmoriy inshootlar dizayni xususiyatlarini belgilab beruvchi musulmon estetikasining ustun xususiyatlaridan biriga aylangan bezak sanʼatiga boʻshaydi. Bu asosan islomning hukmron din sifatida xristianlik va buddizmdan farqli o'laroq, o'z g'oyalarini targ'ib qilish uchun rasm va haykaltaroshlikdan foydalanishni rad etganligi bilan bog'liq. Islom ilohiyotining rivojlanishi va qaror topishi bilan amaliy san’at asarlaridagi tasviriy shakllarga, jumladan, islom dinining birinchi asrlarida ruxsat etilgan tirik mavjudot tasvirlariga salbiy munosabat kuchayib, ornamental naqsh hukmronlik qiladi. Butun madaniyat tarixi uchun bu “chegaralarni yoʻq qilish” davri boʻlib, tor mahalliy anʼanalar buzilib, yangi, sinkretik yoki “islom sanʼati”ning bir qismiga aylangan xalqlar davri boʻldi. Arab xalifaligi vujudga keldi. Shunday qilib, islom san'ati ongli ravishdami yoki yo'qmi, musulmon xalqlarining eng muhim jipslashtiruvchi omiliga aylanadi va uning bezakli va mavhum estetikasi islom mafkurasining keng miqyosda moslashishi va tarqalishi sharoitida eng maqbul bo'lib chiqdi. Yaqin va O'rta Sharq hududlari. Shu bilan birga, umumiy uslubiy va mafkuraviy xususiyatlariga qaramay, islom olamining har bir mintaqasi san’ati avvalgi tarixiy-madaniy an’analar bilan belgilanadigan o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan. Oʻzbekiston sanʼati tarixida islom davri ming yildan ortiq davom etgan va oʻziga xos davrlarga ega. Yangi estetikaning paydo boʻlishi va shakllanishi 9-asrdan moʻgʻullar istilosigacha davom etdi va unchalik intensiv emas, lekin 13-asr va 14-asr boshlarida rivojlanishda davom etdi. Ikkinchi davr Amir Temur va temuriylar davri - XIV - ilk davr san'atini o'z ichiga oladi. Nafaqat Moverannahr, balki Amir Temur saltanati tarqalgan butun Oʻrta Sharqning ijtimoiy-madaniy hayotida oʻziga xos uygʻonish davri boʻlgan XV asrlar. Bu davrda sanʼat, sheʼriyat va ilm-fanda chinakam yuksalish yuz berdi. Badiiy hunarmandchilik, miniatyura va arxitektura ayniqsa gullab-yashnamoqda. Hashamat va inoyat uslubi g'alaba qozonadi. Va nihoyat, uchinchi davr – 16-asr – 19-asr oxiri – oʻzbek xonliklari davri iqtisodiyot, xalqaro savdo va shaharsozlik sohasida turgʻunlik bilan tavsiflanadi. Bu san'atda o'z aksini topadi, bu erda uslubning o'zgarishi - naqshlarning nafisligi va ularning kanonizatsiyasi seziladi, mahalliy san'at maktablarining an'analari mustahkamlanadi. Biroq bu davr O‘zbekiston milliy san’atining oltin fondiga kiritilgan chinakam hunarmandchilik va me’morchilik durdonalarining yaratilishi bilan ham ajralib turdi. 20-asrda Markaziy Osiyo mintaqasidagi ijtimoiy-siyosiy voqealar tufayli islom madaniyati va sanʼati anʼanalari sezilarli darajada oʻzgardi. Bolsheviklar, soʻngra kommunistlarning hokimiyat tepasiga kelishi bilan bogʻliq yangi ateistik tuzumning oʻrnatilishi mahalliy madaniyat va sanʼatning kelajakdagi taqdiriga kuchli taʼsir koʻrsatdi. Bu yerda san’atning yangi turlari – teatr, kino, tasviriy san’at shakllanmoqda. Faqat an'anaviy amaliy san'at sohasida sobiq musulmon san'ati kanonining estetikasi va texnikasi saqlanib qolgan. Ushbu monografiya muallifning O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazining “Islom san’ati jahon madaniyatining ajralmas qismi” mavzusidagi granti doirasidagi ikkinchi ilmiy loyihasidir. Birinchi nashri “O‘zbekiston san’ati tarixi. Antik davr, o‘rta asrlar, zamonaviylik” kitobida islom davri san’atiga oid materiallar ham o‘rin olgan. Biroq “O‘zbekiston san’ati tarixi” kitobidagi osori-atiqalarning keng xronologik diapazoni va empirik talqini xususiyatlari tufayli islom badiiy merosining o‘rganilmagan masalalari yoki kam o‘rganilgan jihatlarini chuqurroq tadqiq etishning imkoni bo‘lmadi. uning zamonaviy modellari va shakllari. Mazkur nashrda ilk bor O‘zbekiston islom san’atining tarixiy rivojlanishidagi eng muhim hodisalar va uning poetikasi xususiyatlarini tarixiy voqelik va jarayonlar kontekstida tadqiq qilishga harakat qilindi. Butun 20-asr davomida islom sanʼati estetikasi va uning bezak tizimi oʻzbek badiiy hunarmandchiligining turli turlarida va masjidlar meʼmorchiligida oʻzining koʻp asrlik anʼanalarini saqlab qoldi, 2017 yildan boshlab faol qurilishi kuzatilmoqda. Bugungi kunda islom olamining turli mamlakatlari va mintaqalaridan kelgan rassom va haykaltaroshlar yangi islom san’ati yaratayotganliklarini da’vo qilmoqdalar. Xuddi shunday jarayonlar O‘zbekiston tasviriy san’atida ham kuzatilmoqda. Shulardan kelib chiqib, kitobda ushbu masalani zamonaviy islom olamidagi san’at amaliyoti nuqtai nazaridan o‘rganishga e’tibor qaratilgan.

O‘zbekiston islom san’ati: falsafa va poetika Akbar Hakimov 

CЎНГГИ МАҚОЛАЛАР
ИЖТИМОИЙ ТАРМОҚЛАР
O‘ZBEKISTON ISLOM SAN'ATI JAHON SIVILIZATSIYASINING AJRALMAS QISMI

Ўзбекистон ислом санъати жаҳон цивилизациясининг ажралмас қисми

Manzil

Адрес:Тошкент/Олмазор Қорасарой / 47
е-маил: sanat@cisc.uz
Bog'lanish

+998904083399