Ислом бугунги кунда нафақат маънавий заминни, балки замонавий дунёнинг кўплаб минтақалари ва мамлакатлари ҳаётининг сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий соҳасини ҳам белгилайди. Мустақилликка эришганимиздан сўнг исломий қадриятлар қайта тикланиб, янги нафас олган Ўзбекистонда ислом омили жуда катта рол ўйнайди. Бугунги кунда ислом динининг бадиий маданияти жаҳон цивилизациясининг устунларидан бири эканлигига шубҳа йўқ. Ислом санъати бутун жаҳон санъатининг ривожланишига катта таъсир кўрсатди. Бу жиҳат Ўзбекистон Президенти Ш.Мирзиёевнинг маърифий ислом динининг гуманистик ғояларини тарғиб этиш ва ўрганиш, Ўзбекистонда Ислом цивилизацияси марказини ташкил этиш борасидаги ташаббуслари нуқтаи назаридан жуда муҳим. Республикада анъанавий маънавият ва миллий маданиятнинг илдизлари тикланиши билан гуманитар фанлар шўролар давридаги мафкуравий таъқиқлар туфайли шу пайтгача бузиб кўрсатилган ёки жим бўлиб келган жараёнларни холисона баҳолаш имкониятига эга бўлди. Ана шундай бўш доғлардан бири Ўзбекистон маънавий-маданий маконини шакллантиришда ғоят муҳим рол ўйнаган ислом санъати эди. 8-9-асрлардан. 20-аср бошларигача Ўрта Осиё халқларининг маданияти ва санъати мусулмон дунёсининг ғоявий-теологик ва эстетик ғоялари доирасида ривожланди. Бугунги кунда ислом даврида Марказий Осиё, хусусан, Ўзбекистон халқлари томонидан яратилган бадиий қадриятларни янги тарихий воқеликлар нуқтаи назаридан аниқлаш долзарб кўринади. Бу ҳудуднинг ислом даврида шаклланган маданий ҳамжамияти ХХ асрда собиқ СССР таркибида Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон давлатлари ташкил топганда янги кўриниш олди. 1920-йилларда бу ҳудудларнинг бирлашиши унитар давлатга айлантирилиши ва атеизмнинг ҳукмрон мафкура сифатида эълон қилиниши исломни бу эрда ўтган асрларда мавжуд бўлган ижтимоий ва давлат монополиясидан маҳрум қилди. Ва, гарчи ислом эстетикаси ва санъати анъаналари маданиятнинг турли шаклларида намоён бўлишда давом этган бўлса-да, шунга қарамай, ХХ асрда бу халқларнинг бадиий маданияти тубдан фарқ қилувчи ижтимоий ва эстетик парадигмалар билан белгиланди. 20-аср охирида Совет империясининг парчаланиши туфайли Марказий Осиё давлатларида миллий ва маданий ўзликни англашнинг ўсиши натижасида ислом қадриятларининг ўзига хос жонланиши содир бўлди. Гарчи конституцияга кўра бу давлатлар ўзларини дунёвий деб эълон қилган бўлсалар-да, кўп асрлик анъана сифатида ислом мероси яна уларнинг ўзини таниб олишида муҳим омилга айланиб бормоқда. Қайд этилган давлатларда постсовет даврида рўй берган сиёсий-ижтимоий ўзгаришлар, миллий тарих ва бадиий меросни ўрганишга бўлган қизиқишнинг ортиши ўрта асрлар маданияти тараққиёти мантиқини тўлиқроқ ва холисона аниқлаш учун шароит яратди. ва ислом даври санъати. 7-8-асрлар охирида. Ўрта Осиё араблар томонидан босиб олинди, бу эса ислом динининг кириб келишига олиб келди, аммо бу воқеалар ИХ—Х асрлардан бошлаб маданиятда ўз аксини топди. Айнан шу даврда янги услуб шаклланиб, ривожланиб, мусулмончилик санъати деб аталадиган нарсага асос солди. Ўзбекистоннинг қадимги ва илк ўрта асрлар ёдгорликларида кўп учрайдиган монументал ҳайкалтарошлик ва девор расмлари ВИИ асрдан бошлаб аста-секин йўқ бўлиб кетди. Тасвирий маданият ўз ўрнини бутун ўрта асрлар давомида бадиий ҳунармандчилик услуби ва меъморий иншоотлар дизайни хусусиятларини белгилаб берувчи мусулмон эстетикасининг устун хусусиятларидан бирига айланган безак санъатига бўшайди. Бу асосан исломнинг ҳукмрон дин сифатида христианлик ва буддизмдан фарқли ўлароқ, ўз ғояларини тарғиб қилиш учун расм ва ҳайкалтарошликдан фойдаланишни рад этганлиги билан боғлиқ. Ислом илоҳиётининг ривожланиши ва қарор топиши билан амалий санъат асарларидаги тасвирий шаклларга, жумладан, ислом динининг биринчи асрларида рухсат этилган тирик мавжудот тасвирларига салбий муносабат кучайиб, орнаментал нақш ҳукмронлик қилади. Бутун маданият тарихи учун бу “чегараларни йўқ қилиш” даври бўлиб, тор маҳаллий анъаналар бузилиб, янги, синкретик ёки “ислом санъати”нинг бир қисмига айланган халқлар даври бўлди. Араб халифалиги вужудга келди. Шундай қилиб, ислом санъати онгли равишдами ёки йўқми, мусулмон халқларининг энг муҳим жипслаштирувчи омилига айланади ва унинг безакли ва мавҳум эстетикаси ислом мафкурасининг кенг миқёсда мослашиши ва тарқалиши шароитида энг мақбул бўлиб чиқди. Яқин ва Ўрта Шарқ ҳудудлари. Шу билан бирга, умумий услубий ва мафкуравий хусусиятларига қарамай, ислом оламининг ҳар бир минтақаси санъати аввалги тарихий-маданий анъаналар билан белгиланадиган ўзига хос хусусиятга эга бўлган. Ўзбекистон санъати тарихида ислом даври минг йилдан ортиқ давом этган ва ўзига хос даврларга эга. Янги эстетиканинг пайдо бўлиши ва шаклланиши 9-асрдан мўғуллар истилосигача давом этди ва унчалик интенсив эмас, лекин 13-аср ва 14-аср бошларида ривожланишда давом этди. Иккинчи давр Амир Темур ва темурийлар даври - ХИВ - илк давр санъатини ўз ичига олади. Нафақат Мовераннаҳр, балки Амир Темур салтанати тарқалган бутун Ўрта Шарқнинг ижтимоий-маданий ҳаётида ўзига хос уйғониш даври бўлган ХВ асрлар. Бу даврда санъат, шеърият ва илм-фанда чинакам юксалиш юз берди. Бадиий ҳунармандчилик, миниатюра ва архитектура айниқса гуллаб-яшнамоқда. Ҳашамат ва иноят услуби ғалаба қозонади. Ва ниҳоят, учинчи давр – 16-аср – 19-аср охири – ўзбек хонликлари даври иқтисодиёт, халқаро савдо ва шаҳарсозлик соҳасида турғунлик билан тавсифланади. Бу санъатда ўз аксини топади, бу эрда услубнинг ўзгариши - нақшларнинг нафислиги ва уларнинг канонизацияси сезилади, маҳаллий санъат мактабларининг анъаналари мустаҳкамланади. Бироқ бу давр Ўзбекистон миллий санъатининг олтин фондига киритилган чинакам ҳунармандчилик ва меъморчилик дурдоналарининг яратилиши билан ҳам ажралиб турди. 20-асрда Марказий Осиё минтақасидаги ижтимоий-сиёсий воқеалар туфайли ислом маданияти ва санъати анъаналари сезиларли даражада ўзгарди. Болшевиклар, сўнгра коммунистларнинг ҳокимият тепасига келиши билан боғлиқ янги атеистик тузумнинг ўрнатилиши маҳаллий маданият ва санъатнинг келажакдаги тақдирига кучли таъсир кўрсатди. Бу ерда санъатнинг янги турлари – театр, кино, тасвирий санъат шаклланмоқда. Фақат анъанавий амалий санъат соҳасида собиқ мусулмон санъати канонининг эстетикаси ва техникаси сақланиб қолган. Ушбу монография муаллифнинг Ўзбекистон Ислом цивилизацияси марказининг “Ислом санъати жаҳон маданиятининг ажралмас қисми” мавзусидаги гранти доирасидаги иккинчи илмий лойиҳасидир. Биринчи нашри “Ўзбекистон санъати тарихи. Антик давр, ўрта асрлар, замонавийлик” китобида ислом даври санъатига оид материаллар ҳам ўрин олган. Бироқ “Ўзбекистон санъати тарихи” китобидаги осори-атиқаларнинг кенг хронологик диапазони ва эмпирик талқини хусусиятлари туфайли ислом бадиий меросининг ўрганилмаган масалалари ёки кам ўрганилган жиҳатларини чуқурроқ тадқиқ этишнинг имкони бўлмади. унинг замонавий моделлари ва шакллари. Мазкур нашрда илк бор Ўзбекистон ислом санъатининг тарихий ривожланишидаги энг муҳим ҳодисалар ва унинг поэтикаси хусусиятларини тарихий воқелик ва жараёнлар контекстида тадқиқ қилишга ҳаракат қилинди. Бутун 20-аср давомида ислом санъати эстетикаси ва унинг безак тизими ўзбек бадиий ҳунармандчилигининг турли турларида ва масжидлар меъморчилигида ўзининг кўп асрлик анъаналарини сақлаб қолди, 2017 йилдан бошлаб фаол қурилиши кузатилмоқда. Бугунги кунда ислом оламининг турли мамлакатлари ва минтақаларидан келган рассом ва ҳайкалтарошлар янги ислом санъати яратаётганликларини даъво қилмоқдалар. Худди шундай жараёнлар Ўзбекистон тасвирий санъатида ҳам кузатилмоқда. Шулардан келиб чиқиб, китобда ушбу масалани замонавий ислом оламидаги санъат амалиёти нуқтаи назаридан ўрганишга эътибор қаратилган.

Ўзбекистон ислом санъати: фалсафа ва поэтика Акбар Ҳакимов