VII–VIII асрларда ҳудудга кириб келган ислом дини маҳаллий шаҳарнинг нафақат ижтимоий-иқтисодий, шаҳарсозлик инфратузилмаси, меъморий қиёфасини, балки унинг фалсафасини ҳам тубдан ўзгартирди. Бу савдо ва ҳунармандчилик шаҳарларининг пайдо бўлиши ва уларнинг янги пластик силуэтининг пайдо бўлиши, шаҳарсозлик ва умуман архитектура устуворликларининг ўзгариши даври. Исломгача бўлган шаҳарнинг нисбатан содда ички иерархиясининг тузилиши (қишлоқ теваракли қалъа ва қасрлар архитектураси) эндиликда сезиларли даражада мураккаблашди. Термиз, Самарқанд, Бухоро шаҳарлари йирик кўп тармоқли тузилмага (маъмурий, сарой, диний, савдо-ҳунармандчилик, истеҳком, муҳандислик ва бошқа иншоотлар) айланиб борди. Мусулмон ўрта асрлари шаҳарларининг қиёфасини кўп жиҳатдан диний бинолар — масжидлар, мадрасалар, мақбаралар ва бошқалар белгилайди. Улар шаҳар ҳаётининг умумий муҳитига янги пластик ва семантик оҳангларни олиб келади. Пишиқ ғиштлар қурилиш ва декоратив қоплама материали сифатида ишлатила бошланди.
Мўғулларгача бўлган даврнинг Мовароуннаҳр меъморчилигида шаҳарсозликнинг фаол ривожланиши натижасида диний, маъмурий ва ижтимоий бинолар қуришнинг асосий таркибий, техник ва бадиий тамойиллари ишлаб чиқилди. Маҳаллий меъморлар мураккаб иншоотларни, хусусан, гумбаз ва пештоқларни, тоқ қопламалар яратишни ўргандилар, шунингдек, иншоотларнинг бадиий ифодали қиёфасини яратишда пишиқ ғиштларнинг тўқимасидан усталик билан фойдаландилар. Ушбу даврда Мовароуннаҳр меъморчилигининг мустақил мактаби шаклланди, жаҳон аҳамиятига эга бўлган ҳақиқий меъморчилик дурдоналари бу мактабга мансуб. Маҳаллий усталарнинг меъморий ғоялари ўша даврнинг илмий ютуқлари — геометрия, математика ва материалшуносликка асосланган эди. Меъморчиликнинг эстетик қиёфаси хусусиятлари ҳунармандларнинг катта гуруҳи — кулоллар, канда-корлар, ганч ва ёғоч ўймакорлик усталарининг тажрибаси ва маҳорати туфайли шаклланди. Бу даврда Темурийлар ва ўзбек хонликлари мусулмон ёдгорликларининг кейинчалик ранг рамзига айланган кўк-оқ ва мовий сопол кошинлар ҳали меъморий безак маконига киритилмаган эди.
ЎЗБЕКИСТОН САНЪАТИ ТАРИХИ Акбар Ҳакимов
